پرسش:

راه های مبارزه با نفس را شرح دهید؟

پاسخ:

انسان در یک نگاه کلی موجودی است دو بعدی. بعد عقلانیت و بعد حیوانیت. شاید تعریف منطقی از انسان که گفته: الانسانَ حیوان ناطق گویای این مطلب باشد. که انسان ترکیبی از خواسته ها امیال و غرائز حیوانی و برخی از امور معنوی می باشد. هر چند از نحوه ترکیب این دو بعد در انسان چندان نمی توان قلم فرسائی کرد ولی آثار و جلوه های آن را به وضوح می‌توان مشاهده کرد. به طور مثال: لذت بردن انسان از یک سری امور مانند: عبادت کردن، کمک کردن به هم نوع و ..... یک لذت معنوی می‌‌باشد و این لذت مربوط به بعد انسانی و عقلانی انسان می‌شود. امّا در همین انسان در بعد حیوانی،‌ به عبادت کردن چندان میلی ندارد. باید توجه داشت که وجود این امیال و غرائز را نمی‌توان امور شرّ و پلیدی تلقی کرد، چرا که خداوند متعال در نهاد انسان دو نوع گرایش قرار داده‌است:
1. گرایش به خیر و نیکی.
2. گرایش به شر و بدی.
البته این بدین معنا نیست که خیر و شر در نفس ما جای داشته باشد. بلکه مصادیقی که در بیرون به عنوان خیر و شر وجود دارند، ریشه در نفس ما دارند.⁽¹⁾و این خود انسان است که با اختیار خود گرایش به خیر یا شر را تقویت می کند. با این مقدمه کوتاه به بیان راه‌های مبارزه با نفس می‌پردازیم. قبل از ورود به بحث اصلی که راه‌های مبارزه با نفس می‌باشد، ابتدا مطالبی کوتاه دربارة خود نفس آورده می شود.

نفس چیست؟ نفس یک حقیقت است و دارای مراتب مختلفی می‌باشد، گاهی اوقات این نفس سرکش می‌شود و از تبعیت عقل خارج می‌گردد که به آن نفس اماره اطلاق می‌شود و در برخی اوقات همین نفس، لوامه می‌گردد،به‌طوری که انسان‌ها را در برابر انجام کارهای زشت ملامت و سرزنش می‌کند. وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ⁽²⁾، و همین نفس است که به خواسته‌های معنوی پاسخ مثبت می‌دهد و راه حق را پذیرفته و به کمال و آرامش می‌رسد و مورد خطاب این آیه شریفه می‌شود: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ «پس نفس یک نیروی خاص نیست که فقط بعضی‌ها داشته باشند. بلکه، همه انسان‌ها تا آخر عمر واجد آن هستند تا انسان هست میل‌ و غرائز دارد و تا کشش‌های غریزی هست امارة با سوء(امر کننده به بدی) هم هست، نه آن‌که به روشنی او را به بدی از آن جهت که بدی هست امر کند. بلکه نفس که ما را وادار به خوردن غذا می‌کند همان است که میل به غذا را در ما زنده می‌کند. این میل غریزی باید اشباع شود. ولی، گاهی از راه صحیح اشباع می‌شود و گاه از راه غلط، و هنگامی که از راه غلط اشباع شد گفته می‌شود نفس به بدی فرمان داده است.»^{(3) ادامه مطلب...}